ZAKOŃCZENIE

Tematem niniejszej pracy były poglądy na temat formy feudalizmu na ziemi ruskiej, reprezentowane przez myślicieli i historyków XVIII i XIX w. Według intencji autora miałaby ona stanowić wstęp do rozważań nad strukturą ustrojową charakterystyczną dla obszaru Słowiańszczyzny wschodniej w średniowieczu.

Historycy i myśliciele rosyjscy XVIII-XIX wieków w rozważaniach nad dziejami ziem ruskich w średniowieczu zwrócili się ku problematyce ustroju feudalnego. Jako pierwszy tezę o istnieniu feudalizmu na ziemi ruskiej sformułował N. Karamzin, twierdząc, iż „cała ziemia rosyjska była prawną własnością wielkich książąt, którzy mogli rozdawać miasta i wołosti, komu chcieli”.

W ujęciu problematyki feudalizmu rosyjskiego przez badaczy XVIII i XIX w. można wyodrębnić trzy zasadnicze tendencje myślowe: 1) negacja istnienia feudalizmu na ziemi ruskiej; 2) próby ukazania spójnej w całej Europie drogi rozwoju struktur społecznych, w tym feudalizmu; 3) usankcjonowanie istnienia ustroju feudalnego na ziemi ruskiej, lecz z elementami typowymi tylko dla Słowiańszczyzny wschodniej.

Przedstawiciele pierwszej z wymienionych opcji twierdzili stanowczo, iż stosunki społeczne na ziemi ruskiej w średniowieczu nie wykazywały cech wspólnych z feudalizmem panującym na Zachodzie. Co istotne, odrzucali oni w pełni koncepcje dotyczące wspólnej dla całej Europy drogi rozwoju społecznego. Co więcej, według nich Rosja – mimo swej alienacji na tle europejskim – nie była krajem zacofanym gospodarczo ani ubogim kulturowo. Należy jednak zauważyć, iż idealizacja przeszłości Rosji niekiedy wręcz uniemożliwiała tym badaczom dokonanie realnej, wyważonej interpretacji i analizy dziejów kraju. Wyodrębniając Rosjan z ogólnoeuropejskiej spuścizny kulturowej i cywilizacyjnej, próbowali oni utwierdzić społeczeństwo w przekonaniu o istnieniu własnej, odrębnej cywilizacji, mającej znakomite warunki i perspektywy rozwojowe. W poglądach tych badaczy znaczące miejsce zajęła jedna z rodzimych instytucji – obszczina, która miała stanowić świadectwo historycznej odrębności Słowiańszczyzny wschodniej.

Tendencja ta odzwierciedliła się najpełniej w poglądach przedstawicieli nurtu słowianofilskiego, działalność którego przypadała na lata od 30-tych do 60-tych XIX wieku. Część koncepcji nurtu słowianofilskiego zapożyczył następujący tuż po nim panslawizm, a w czasie późniejszym – eurazjatyzm.

Druga z wymienionych postaw sięga swymi korzeniami epoki panowania cara Piotra I i propagowanej przez aparat państwowy ideologii „oświeconego absolutyzmu”, kiedy to po raz pierwszy zamierzano udowodnić jedność dziejową całej Europy – w tym Rosji. Jednak w kwestii tej najpełniej wypowiedzieli się dopiero przedstawiciele nurtu zwanego okcydentalizmem, działalność którego przypadała równolegle z aktywnością słowianofilstwa.

Swoje przekonanie o istnieniu feudalizmu na ziemiach ruskich okcydentaliści uzasadniali tym, iż wszystkie państwa europejskie w swym rozwoju społecznym musiały przejść przez te same struktury ustrojowe. Jedną z takich struktur był właśnie feudalizm przypadający w całej Europie na okres rozdrobnienia dzielnicowego. Mimo iż w terminologii rosyjskiej dla określenia systemu funkcjonowało pojęcie udielnyj, okcydentaliści starali się udowodnić, iż system feudalny i udielnyj były tożsame. W tym celu wykazali oni m.in. analogie pomiędzy głównymi instytucjami ustrojowymi w Rosji i w Europie zachodniej, np. pomiestie – beneficjum i in.

W ślad za okcydentalistami twierdzenie o istnieniu ustroju na ziemiach ruskich potwierdzili – choć uzupełnione o nowe treści – socjaliści.

Ostatnie z wymienionych stanowisk zaprezentowane zostało przez przedstawicieli tzw. „szkoły państwowej” (przy czym w chwili obecnej dostrzegalny jest wyraźny renesans tej koncepcji w rosyjskiej nauce historycznej). Myśliciele przynależący do tej opcji dopuszczali istnienie feudalizmu na ziemi ruskiej jedynie z uwzględnieniem czynników specyficznych tylko dla tego obszaru. Uznawali oni analogie pomiędzy głównymi rosyjskimi i zachodnimi instytucjami feudalnymi, niemniej jednak twierdzili zarazem, iż feudalizm rosyjski ukształtował się pod wpływem odmiennych niż na Zachodzie warunków geograficznych, klimatycznych i ekonomicznych, co właśnie określiło jego specyfikę.

Uwzględniając teorie reprezentantów wszystkich omówionych w pracy nurtów i ideologii, należałoby przychylić się do koncepcji formy feudalizmu na ziemiach ruskich zaproponowanej przez przedstawicieli „szkoły państwowej”, do czego skłaniają zarówno niezaprzeczalne fakty historyczne, jak również rzeczowa, przekonująca argumentacja swych tez przez badaczy tego kierunku w rosyjskiej nauce historycznej.

Feudalizm, jako jeden z etapów rozwoju społeczeństwa rosyjskiego był jednocześnie elementem całej ewolucji europejskiej. Ustrój ten, panujący w całej Europie, w szczególności zaś jej części zachodniej, pozwalał antycypować drogę przyszłego rozwoju Rosji, aczkolwiek proces ten na ziemi ruskiej miał przebieg znacznie wolniejszy, aniżeli miało to miejsce na Zachodzie.

Początki stosunków feudalnych dostrzec można już w strukturze patrymonialnej plemion wschodniosłowiańskich. Jednym z jego elementów była instytucja obszcziny, które to pojęcie, a przede wszystkim samo zjawisko i jego znaczenie w ustroju feudalnym wywoływały burzliwe spory wśród historyków. Zdaniem części badaczy obszczinę traktować należy jako zalążek feudalizmu rosyjskiego. Grono swoich zwolenników ma również twierdzenie, iż obszczina była instytucją rdzennie słowiańską i jako taka nie mogła stanowić elementu ustroju feudalnego. Uwzględniając mnogość przytoczonych argumentów, należałoby jednak przychylić się do wniosku, iż obszczina stanowi nieodłączny element ustroju feudalnego.

Innymi typowymi dla Słowiańszczyzny wschodniej instytucjami były m.in. wotczina, udieł, pomiestie, sioło,kormlenije, zakładniczestwo, miestniczestwo, wierw, pożełowanije i in. Aczkolwiek mimo odmiennej terminologii większość z nich miała swoje rzeczywiste odpowiedniki w instytucjach zachodnioeuropejskich, np. pomiestie – beneficjum, udieł – dzielnica itd. Jednak pomimo wielu analogii do instytucji feudalnych zachodnioeuropejskich, ustrój feudalny w Rosji wytworzył instytucje specyficzne, określane za pomocą miejscowych terminów, właściwych danej epoce, np. poludje. Osobliwości te podyktowane były zarówno strukturą własności ziemskiej, jak i innymi czynnikami m.in. politycznymi.

Fakt funkcjonowania na ziemi ruskiej wymienionych wyżej instytucji jest niewątpliwym dowodem na istnienie ustroju feudalnego na tym obszarze w średniowieczu. Innymi argumentami przemawiającym na rzecz feudalizmu na Rusi są: struktura zależności senior-wasal (w szczególności instytucja „brata starszego”) oraz fakt istnienia uprzywilejowanej klasy społecznej – bojarstwa, które należało do grona właścicieli ziemskich. Znaczenie tych czynników – jako istotnych elementów ustroju feudalnego – uwidoczniło się w Rosji w sposób szczególny w procesie centralizacji kraju pod przewodnictwem Moskwy.