WSTĘP

Zagadnienie, dotyczące podstaw feudalizmu na obszarze Rosji w okresie długo panującego w Europie średniowiecza, wywołuje do dnia dzisiejszego żywe dyskusje w szerokich kręgach badaczy, zarówno rosyjskich, jak i europejskich (a od XX wieku również i amerykańskich). Poglądy myślicieli zajmujących się rozważaniami z dziedziny historii, filozofii, jak i innych dziedzin pokrewnych w przeciągu wieków ulegały niejednokrotnie zmianom. Niektórzy badacze pragnęli dowieść, inni zaś z kolei kategorycznie zaprzeczyć, iż Europa, a w szczególności zachodnia jej część i Rosja stanowią historycznie ukształtowaną jedność, a co najważniejsze – podlegały temu samemu procesowi rozwoju społecznego i ustrojowego.

Wokół problemu istnienia rosyjskiego systemu feudalnego toczy się długa, intensywna i nie zakończona po dziś dzień dysputa, zapoczątkowana przez myślicieli oświeceniowych i znajdująca swoje odzwierciedlenie w poglądach współczesnych historyków, przy czym niekiedy dochodziło do radykalnych wręcz zwrotów w teoriach uczonych . Ostatecznie wśród rosyjskich i europejskich badaczy uwidoczniły się opinie na temat feudalizmu rosyjskiego – zarówno prozachodnie, jak i typowo narodowe, próbujące na swój sposób wyjaśnić interesujące nas zagadnienie. Myśliciele i badacze, zajmujący się problematyką rosyjskiego feudalizmu, uzasadniali swoje poglądy głównie w oparciu o wnikliwe studia porównawcze i analizę dostępnych źródeł, z równoczesnym wykorzystaniem nauk pomocniczych historii (m.in. archiwistyki, źródłoznawstwa i dyplomatyki), jak również nauk społecznych – m.in. etnografii, socjologii i in. W toku tych rozważań została uwidoczniona specyfika dziejów Rosji, w tym jej ustroju społeczno-gospodarczego, oraz mentalność jej mieszkańców uwarunkowana cechami charakterystycznymi dla Słowian wschodnich. W badaniach tych nie pominięto również problematyki dotyczącej rosyjskich stereotypów narodowościowych (obejmującej przede wszystkim kwestię odmienności językowej, rozwojowej i obyczajowej), które miały niezaprzeczalny wpływ na ukształtowane się osobliwego ustroju feudalnego na Rusi.

Fenomen powstania państwa rosyjskiego i jego rozwój polegał na stworzeniu systemu rządów despotycznych, odmiennych od wszelkich form rządów absolutnych w krajach Europy zachodniej. Polityka prowadzona przez carów Rosji zmierzała w swej istocie do wywyższenia znaczenia dziejowego i prestiżu Rosji ponad pozostałe kraje europejskie. Można sądzić, iż umożliwiało to rządzącym zatarcie dowodów na istnienie różnic świadczących o znacznym zacofaniu kraju w rozwoju ogólnoeuropejskim. Dla wytłumaczenia odmienności istniejących pomiędzy Rosją a Europą używano częstokroć popularnej w średniowieczu idei posłannictwa narodu i zadań, jakie miały przypaść Rosji w przyszłości. Należy podkreślić, iż już od połowy XVI wieku w Rosji zaczynają pojawiać się i rozwijać ideologie filozoficzno-historyczne . W społeczeństwie rosyjskim dzięki współdziałaniu władzy świeckiej i duchowieństwa, polegającemu na podkreślaniu izolacji Rusi od pozostałych krajów chrześcijańskich, uwarunkowanej położeniem geograficznym i niewolą tatarską, w połączeniu z przekonaniem o sakralnym charakterze życia indywidualnego i społecznego (poprzez doznane cierpienia w wyniku jarzma mongolskiego) rodzi się poczucie wyjątkowości narodu, przekształcające się w rosyjski mesjanizm.

Na wiek XVIII i XIX przypada szczególnie żywy rozwój intelektualny społeczeństwa rosyjskiego. W okresie tym nie tylko zastanawiano się nad przeszłością i strukturą społeczno-polityczną państwa rosyjskiego, ale i zaczęto snuć nad nimi krytyczne rozważania. Wyobrażenia Rosjan dotyczące dziejów kraju były podyktowane wielowiekowym niezaprzeczalnym wpływem Cerkwi. Umacnianie społeczeństwa rosyjskiego przez Cerkiew w przekonaniu o odmienności Rosji, o jej szczególnych walorach moralnych i kulturowych, dokonywało się m.in. poprzez idee „świętej Rusi” i „Moskwy – trzeciego Rzymu”, przez co Rosjanie zaczęli ulegać swoistej ksenofobii, wynikiem której było odcięcie Rosji od prądów umysłowych Europy .

Bodźcem do analizy wytworzonych w Europie systemów wartości i pojęć przez Rosjan był ogromny nacisk cywilizacyjny ze strony zachodnioeuropejskiego sąsiedztwa Rosji. Miało to miejsce w okresie panowania cara Piotra I Wielkiego, w trakcie zdobycia przez Rosję dostępu do Morza Bałtyckiego i Czarnego, przynosząc otwarcie się Rosji na kontakty z Zachodem, a co za tym idzie – zmianę stosunków Rosja-Europa. Przewartościowanie wyobrażeń Rosjan i Europejczyków wobec siebie wzajemnie – w wyniku nawiązania ściślejszych więzi – zaowocowało wnikliwszymi niż dotychczas rozważaniami o wspólnej przeszłości.

Swoiste podsumowanie osiągnięć rosyjskiej nauki historycznej na danym etapie jej rozwoju dokonywało się w syntezach dziejów Rosji. Z tego względu one same stanowią reprezentatywne źródło poznania wyobrażeń o różnych zjawiskach z przeszłości, przyjmowanych i lansowanych przez historiografie poszczególnych epok. Uchwycenie kierunku przemian w zapatrywaniach historyków rosyjskich możliwe jest dopiero po dokonaniu wnikliwej analizy ich teorii.

Rozkwit rosyjskiej nauki historycznej nastąpił w XVIII-XIX w. Co istotne, badacze i uczeni tego właśnie okresu jako pierwsi podjęli w swych badaniach fenomen feudalizmu w Rosji. Należy przy tym zaznaczyć, iż rozważania nad fenomenem feudalizmu rosyjskiego miały wielkie znaczenie dla określenia struktury społeczno-gospodarczej ziem ruskich w okresie średniowiecza.

Zadaniem rozprawy było ukazanie sposobu ujmowania problemu feudalizmu w Rosji przez rosyjską naukę historyczną z uwzględnieniem poglądów większości uznanych przedstawicieli historiografii i historiozofii w XVIII i XIX w. Jak dotąd w literaturze specjalistycznej, zarówno rosyjskojęzycznej, jak i zachodniej brak jest monografii poświęconych stricte kwestii ustroju feudalnego w historiografii rosyjskiej. Rozprawa jest próbą analizy i podsumowania najbardziej reprezentatywnych koncepcji rozwoju państwa rosyjskiego, głównie w zakresie specyfiki jego podstaw gospodarczo-społecznych, wypracowanych przez historyków omawianego okresu. W pracy pragnąłem uchwycić zasadnicze zmiany w wizerunkach dziejów rodzimych, popularyzowanych przez rosyjską historiografię, oraz osadzenie w szerokim kontekście przemian warunkowanych przeobrażeniami sytuacji politycznej, a także rozwojem rosyjskiej myśli filozoficznej, społecznej i ekonomicznej . Do problemu w sposób najbliższy nawiązuje praca rosyjskiego badacza M. Swierdłowa Obščestvennyj stroj drevnej Rusi v russkoj istoričeskoj nauke XVIII-XX vekov (Sankt Petersburg, 1996), jednak i ona nie wyczerpuje interesującej nas problematyki, jako że chronologicznie zamyka się ona okresem wczesnego średniowiecza. Natomiast w polskojęzycznej literaturze historycznej taka publikacja dotychczas nie ukazała się, wobec czego na tym gruncie moją pracę uznać można za pionierską.

W rozprawie została przyjęta metoda analityczno-syntetyczna z uwzględnieniem chronologicznego porządku prezentacji nurtów ideologicznych. Rozprawa składa się z sześciu rozdziałów.

Rozdział pierwszy zawiera zarys dziejów Rusi w okresie średniowiecza (z uwzględnieniem podziałów społecznych), jak również terminologię związaną ze specyfiką feudalizmu (na podstawie literatury rosyjsko- i polskojęzycznej). Ujęte zostały w nim analogie i różnice w kształtowaniu się systemu feudalnego na Rusi i w krajach Europy zachodniej. W rozdziale tym poruszona została również kwestia instytucji typowych dla Słowiańszczyzny wschodniej, w szczególności przeanalizowane zostały pojęcia takie, jak: kormlenije, pomiestie, beneficjum, pożałowanije, wotczina, udieł, obszczina, sioło,zakładniczestwo, miestniczestwo, wierw i in. Prócz tego podjęta została próba wyjaśnienia rosyjskiej etymologii słowa „feudalizm”.

W rozdziale drugim została poruszona kwestia feudalizmu rosyjskiego w ujęciu historiografii rosyjskiego Oświecenia i dekabrystów. W Oświeceniu bowiem miał miejsce przełom w rozwoju zapatrywań Rosjan na Rosję i Europę. Zapewne było to związane z przeprowadzonymi reformami i zbliżeniem się Rosji do Europy zachodniej pod względem intelektualnym i kulturowym. Okres ten przyniósł wiele nowych koncepcji odnośnie feudalizmu, m.in. ruch konserwatywno-narodowy utwierdzający swoistość rosyjskiej drogi rozwojowej. Działalność badaczy oświeceniowych w przeważającej mierze polegała na polemice dotyczącej kwestii istnienia ustroju feudalnego na Rusi. W oparciu o dostępne źródła powstały największe dzieła epoki Oświecenia – m.in. myślicieli takich, jak: W. Tatiszczew, M. Szczerbatow, N. Karamzin, A. Radiszczew, I. Bołtin, N. Murawjow oraz P. Pestel.

W rozdziale trzecim omówione zostały poglądy przedstawicieli rosyjskiej myśli pierwszej połowy XIX wieku: słowianofilów m.in.: I. Kiriejewskiego, A. Chomiakowa, J. Samarina,braci I. i K. Aksakowów, jak i przedstawicieli kręgów okcydentalizmu rosyjskiego: W. Bielińskiego i K. Kawielina. Pomimo że rozdział podzielony został jedynie na dwie części, odpowiadające głównym z wymienionych nurtów, przedstawione zostały tu również rozbieżności w poglądach: koła „lubomudrów” (W. Odojewskiego oraz D. Wieniewitinowa) i „oficjalnej narodowości” (M. Pogodina). Rozważania rozdziału III zostały skupione głównie na rozbieżnościach tych nurtów w następujących kwestiach: 1) obszczina – wspólnota gminna, jej miejsce w średniowiecznym ustroju na Rusi oraz 2) znaczenie, wpływ i ocena zachodnich modeli ustrojowych.

Przedstawiciele idei słowianofilskiej polemizowali z poglądami przedstawicieli nurtu okcydentalistów (P. Czaadajew, T. Granowski, A. Hercen, I. Turgieniew, A. Pisiemski), którzy opowiadali się za wspólnotą Rosji z resztą Europy i za przejmowaniem europejskich wzorców kulturowych, politycznych i społecznych. Zróżnicowanie postaw wobec Zachodu było nieobce również rosyjskim ruchom rewolucyjnym XIX wieku – dekabrystom, anarchistom, narodnikom czy tzw. rewolucyjnym demokratom (M. Czernyszewski, N. Dobrolubow ).

W oparciu o zaprezentowane w trzecim rozdziale poglądy myślicieli pierwszej połowy XIX wieku – zarówno słowianofilów, jak i okcydentalistów – można stwierdzić, iż ustrój rodowy panujący na ziemiach ruskich w średniowieczu, a charakteryzujący się m.in. brakiem jednowładztwa, posiadał strukturę formalno-prawną zbliżoną do feudalizmu zachodniego. Jednak rdzennie słowiańska zasada stosunków rodowych uniemożliwiła rozwój sytemu dzielnicowego w kierunku istniejącego już na Zachodzie, wytwarzając w zamian – jak określił to zjawisko N. Polewoj – „feudalizm rodzinny”.

Rozdział czwarty prezentuje rozważania w kwestii feudalizmu w Rosji dwóch wybitnych myślicieli XIX wieku: Czaadajewa i Hercena. Pesymizm reprezentowany przez Czaadajewa miał uzmysłowić Rosjanom stan beznadziejności oraz ich bezsilności w walce z rosyjskim zastojem i zacofaniem wobec Europy zachodniej. Na zarzuty zawarte w Listach filozoficznych Czaadajewa, wyrażających krytykę samego sensu bytu państwa rosyjskiego na tle cywilizacji europejskiej, starali się odpowiedzieć myśliciele rosyjscy zarówno jemu współcześni, jak i późniejsi.

W rozdziale piątym omówiona została polemika historyków i filozofów XIX-wiecznych w kwestii feudalizmu rosyjskiego z uwzględnieniem ideologii narodników: (P. Tkaczow, P. Ławrow, N. Michajłowski, P. Kropotkin, M. Bakunin), ideologii panslawistycznej (N. Danilewski, A. Grigorjew, M. Strachow) oraz reprezentantów nurtu konserwatywnego (M. Czernyszewski, M. Dobrolubow i K. Leontjew).

Rozdział szósty poświęcony jest reprezentantom „szkoły państwowej” i ich wizji ustroju gospodarczo-społecznego ziemi ruskiej w średniowieczu – W. Sołowjowowi, S. Płatonowowi, N. Kostomarowowi, W. Siergiejewiczowi, W. Kluczewskiemu, M. Pawłowowi-Silwańskiemu, A. Priesniakowowi, P. Milukowowi i in.

Rozdział siódmy – jako że wykracza poza ramy problematyki zawartej w tytule rozprawy – nosi charakter syntetyczny i ma za zadanie jedynie zasygnalizować poglądy na kwestię feudalizmu ruskiego historyków rosyjskich XX wieku, a także reprezentantów światowej nauki historycznej. Prezentuje on ideologię eurazjatycką wraz z koncepcjami jej czołowych przedstawicieli: G. W. Wiernadskiego, P. N. Sawickiego, M. Trubieckiego, jak również nurt socjalistów i nacjonalistów, a konkretnie – poglądy na temat feudalizmu rosyjskiego w historiografii radzieckiej (L. W. Czerepnin, B. D. Grekow, M. N. Tichomirow, A. A. Zimin). W rozdziale tym zaprezentowane zostały również poglądy na kwestię formy feudalizmu na ziemi ruskiej reprezentantów Zachodu – począwszy od myślicieli Oświecenia, po badaczy XIX-XX wieku (M. Bloch, J. Fennell). Wskazuję również na poglądy reprezentowane przez polskich badaczy począwszy od J. Lelewela, poprzez O. Haleckiego, F. Konecznego, H. Paszkiewicza, H. Łowmiańskiego, A. Walickiego. W ostatnim czasie istotny wkład do problematyki feudalizmu rosyjskiego wniosły także rozprawy A. Kijasa i W. Peltza.

Zastosowanie w pracy uwspółcześnionych zapisów bibliograficznych ma na celu ułatwienie korzystania z aparatu naukowego. Przy łacińskim zapisie rosyjskich adresów bibliograficznych przyjęte zostały zasady transliteracji . W przypadkach, gdzie nie udało się ustalić polskich tytułów cytowanych publikacji (m.in. ze względu na brak ich przekładów na język polski), zaproponowane zostały własne warianty tłumaczenia (oznaczone symbolem „*”). W przypadku dzieł cytowanych, jeśli nie zostało wskazane nazwisko tłumacza, fragmenty cytowane są w przekładzie własnym. Z powodu braku źródeł w nielicznych przypadkach imiona nie zostały wprowadzone w pełnym brzmieniu.

Chciałbym podkreślić szczególny wkład w moją pracę nieodżałowanego Pana Profesora Wojciecha Peltza, którego przykład twórczy, inspiracja i osobiste zaangażowanie przyczyniły się do powstania tej rozprawy. Najserdeczniejsze podziękowanie pragnę złożyć Pani Profesor Marii Barbarze Topolskiej z Instytutu Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego za liczne rady, spostrzeżenia oraz dyskusje, pod wpływem których powstała ostateczna konstrukcja niniejszej pracy.

Osobne wyrazy podziękowania kieruję do recenzentów – Pana Profesora Artura Kijasa z Instytutu Historii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu oraz Pana Profesora Joachima Zdrenki z Instytutu Historii Uniwersytetu Zielonogórskiego, których wskazówki i cenne uwagi recenzyjne uchroniły pracę od nieścisłości.