• Tradycja bizantyjska

Kontakt Bizancjum z plemionami ruskimi miał miejsce już w 860 roku, kiedy to Rusini splądrowali okolice Konstantynopola. Zarówno cesarz bizantyjski, jak i patriarcha zdawali sobie sprawę, iż najpewniejszym i najbezpieczniejszym środkiem zażegnania grożącego Cesarstwu niebezpieczeństwa będzie chrystianizacja obszaru Słowiańszczyzny wschodniej i wprowadzenie jej w orbitę wpływów bizantyjskich. Więzi z cywilizacją bizantyjską pozostawiły mieszkańcom Rusi, a następnie Rosji, trwałe ślady duchowe, kulturowe, mentalnościowe i społeczne.

Wzajemne stosunki pomiędzy Rusią, gdzie państwowość była dopiero w stadium kształtowania, a Bizancjum zapoczątkowały porozumienia handlowe. Zawieranie i wznawianie umów niekiedy odbywało się na drodze pokojowej, innym razem z wykorzystaniem sił zbrojnych, czego wyraźnym przykładem są wyprawy pod Konstantynopol książąt waresko-ruskich: Olega – w 907 roku i Igora – w 943 r. W ślad za kontaktami handlowymi ze strony Cesarstwa rozpoczęta została działalność misjonarska,. Zalążkiem chrześcijaństwa stała się cerkiew św. Eliasza w Kijowie, wybudowana początkowo z myślą o kupcach wyznania chrześcijańskiego.

Mimo iż Rusini reprezentowali kulturę zdecydowanie niższą w porównaniu z Bizancjum, nie przeszkadzało to cesarzowi w wykorzystywaniu ich sił zbrojnych w chwilach krytycznych dla egzystencji Cesarstwa. W przezwyciężeniu kryzysów wewnętrznych, mających miejsce w Bizancjum, brały udział zastępy wojów waresko-ruskich. Wiosną 988 r. książę Włodzimierz dostarczył Bazylemu II armię liczącą 6 tysięczny zbrojnych, które wykorzystał on w walce z Bardasem Fokasem. W nagrodę za udzielenie skutecznej pomocy Włodzimierz miał otrzymać za żonę porfirogenetkę Annę – siostrę cesarza, co było jednak obwarowane umową, iż wraz ze swoimi poddanymi przyjmie chrzest. Włodzimierzowi zostało obiecane, iż dynastia książąt ruskich w jego osobie zostanie skoligacona z najznakomitszym dworem ówczesnego świata. Wprawdzie Bazyli II po opanowaniu zamętu wewnątrz kraju wycofał się z przyrzeczenia, jednak interwencja zbrojna Rusinów na posiadłości bizantyjskie, położone na północnym wybrzeżu Morza Czarnego i zajęcie Chersonezu (latem 989 r.) zmusiły cesarza do dotrzymania obietnicy.

Ruś i jej mieszkańcy w okresie kształtowania się państwowości należeli do obszaru stanowiącego domenę wpływów cywilizacji bizantyjskiej – kontynuatora nieprzerwanej tradycji Cesarstwa Rzymskiego, co pozostawiło trwałe ślady w kulturze i strukturze społecznej Rosji . Rosyjska gałąź kultury bizantyjsko-słowiańskiej charakteryzowała się wnikliwszym spojrzeniem na problematykę społeczną, filozoficzną i historiograficzną, dążącą do osiągnięcia doskonałości i indywidualności, wzorowanej na Królestwie Bożym i mesjanistycznej misji w dziejach świata . Wkrótce po przyjęciu chrztu przez kniazia kijowskiego doszło do podziału w świecie chrześcijańskim. Odtąd Grecy nie przestawali wpajać Rusinom swego poglądu na zachodnie chrześcijaństwo, według którego „łacinnicy” byli najgorszymi heretykami, od których należało stronić i nie wdawać się z nimi w jakiekolwiek układy. Należy zaznaczyć, iż to właśnie od Bizancjum Ruś przejęła postawę opozycji i nieufności w stosunku do społeczeństwa zachodniego, charakteryzując je jako „heretyckie”, „pseudochrześcijańskie”, „zepsute” i „grzeszne” .

Nie należy jednak zapominać, iż mimo nastawienia intencjonalnego na podkreślenie własnej szczególności, wyjątkowości, samoistności czy odmienności od Zachodu, dążenia te zawierają w sobie treści i elementy wyraźnie przeciwstawne, w wielu z nich obecne są inspiracje i idee kultury zachodniej .

Ruś Kijowska formowała się niezaprzeczalnie w oparciu o bizantyjskie wzorce cywilizacyjne, które to stanowiły już odrębny europejski nurt – kulturę śródziemnomorską, będącą ideą przewodnią dla całego okresu trwania państwa i alternatywę cywilizacyjną przeciwstawną wobec kultury Słowian. Ruś w IX–X wieku przejęła także modele i treść bizantyjskich instytucji duchowych i państwowych. Wraz z chrześcijaństwem i prawem bizantyjskim na ziemi ruskiej pojawiła się idea obowiązku i posłuszeństwa wobec prawa, która dotyczyła nie tylko społeczeństwa, ale i władców i Cerkwi . Wpływu bizantyjskiego w okresie Rusi Kijowskiej, a następnie moskiewskiej strzegła Cerkiew prawosławna, zachowując pewną samodzielność względem państwa. Od czasów Piotra I stała się ona jednak orężem państwa, przez co straciła bezpośredni wpływ na życie i myśl społeczną .

Na podstawie wnikliwych badań Swierdłow stwierdził, iż w początkowym okresie istnienia Rusi funkcjonowały dwa systemy prawne (tradycje sięgające stosunków rodowych – prawo obyczajowe, i prawo pisane, ustanawiane przez włodarzy), wytwarzając w ten sposób kłopotliwą sytuację i nieporozumienia w społeczeństwie . Wpływ Konstantynopola znalazł odbicie w wielu książęcych nakazach i dokumentach prawnych, które powstały na podstawie i zgodnie z bizantyjskimi zbiorami praw: Eklogą, Prochironem i najistotniejszym – Nomokanonem . Prócz Nomokanonu obowiązywały na Rusi pokrewne i bliskie mu Ustawy Cerkiewne pierwszych ruskich chrześcijańskich książąt . Najważniejsze z nich to: Ustaw świętego księcia Władimira, który ochrzcił całą Ruską Ziemię, o sądach cerkiewnych i o dziesięcinach, Ustaw wielkiego księcia Jarosława syna Włodzimierza oraz Ruska Prawda. Te trzy kodeksy, jak również Sudiebniki Iwana III i Iwana IV, stanowiły filozoficzną i funkcjonalną podstawę prawa na Rusi do czasów cara Piotra I, mimo iż powstawały nowe kodeksy prawne, m.in. okresu dzielnicowego i panowania Tatarów, odpowiadające istniejącej specyfice administracyjnej i gospodarczej . Omawiane zbiory prawne miały znaczenie przede wszystkim jako prawo stosowane w sądach, natomiast inne działy prawa, zwłaszcza przepisy dotyczące ustroju państwa i administracji, znalazły w nich najwyżej uboczny wyraz . Należy podkreślić, iż owe dokumenty prawno-państwowe mimo że nie były tworzone z myślą o przekazaniu potomnym dziejów kraju (jako że nie nosiły charakteru kronikarskiego), miały jedynie za zadanie strzec praworządności, są jednak nieocenionym zachowanym dorobkiem kultury .

Znakomity rosyjski historyk W. Kluczewski (1841-1911) ocenił Ruską Prawdę jako zbiór obowiązujących zasad, w oparciu o które zostało zinterpretowane i ustanowione przez synów księcia Jarosława prawo zawarte w Ustawie Jarosława . Zatem uważa się, iż Ruska Prawda występowała najczęściej w zbiorach prawa kościelnego znanych pod tytułem Merilo pravednoe, co oznacza, że odgrywała znaczącą rolę przede wszystkim w sądach metropolitalnych. Kluczewski twierdził, że w Ruskiej Prawdzie ujawniona została charakterystyczna cecha prawoznawstwa bizantyjskiego, wynikająca z istnienia dwóch jego źródeł: prawa rzymskiego i chrześcijańskiego przesłania. Pierwsze odzwierciedlało się w traktacie prawnym, drugie zaś w formach moralnego i duchowego doskonalenia. Obie postacie w bizantyjskich kodeksach łączyły się w interpretacji przepisów prawnych . Doprowadza to do ujęcia Ruskiej Prawdy przez niektórych historyków (m.in. W. Mawrodina, S. Juszkowa) jako kodeksu ruskiego prawa feudalnego . Należy zaznaczyć, iż Ruska Prawda była zbiorem przepisów prawa zwyczajowego i podobnie jak w pozostałych krajach europejskich umacniała panujące stosunki feudalne poprzez potwierdzenie istnienia własności i podział społeczeństwa rosyjskiego na grupy.

Kultura bizantyjska stworzyła oryginalną filozofię prawa państwowego, opartą na teologii wschodniochrześcijańskiej. W oparciu o obowiązującą chrześcijańską filozofię podejmowano próby wytłumaczenia i narzucenia norm prawnych w relacjach międzyludzkich . Spowodowało to wzrost kulturowo-cywilizacyjnego statusu Rusi Kijowskiej na tle państw europejskich w X–XI wieku i wyższy rozwój w porównaniu do ówczesnych krajów ościennych . Ruś otrzymała od Bizancjum w pierwszym rzędzie możliwość przynależenia do grona krajów chrześcijańskich wraz z możliwością czerpania z ich dorobku kulturowo-duchowego, jak również zapożyczenie ich kształtu etyczno-prawnego, zespolonego z prawem państwowym i systemem administracyjnych odniesień.

Prawo bizantyjskie, zachowując zasady prawa rzymskiego, uznawało własność prywatną, co również uległo przeniesieniu na grunt rosyjski. W cywilizacji turańskiej (takim terminem określał cywilizację rosyjską m.in. F. Koneczny) władca traktowany jest jako prywatny właściciel państwa, do niego należy terytorium z wszystkimi mieszkańcami i ich majątkiem, którymi może rozporządzać według swej woli .

Całą własnością ziemską w Bizancjum odgórnie zarządzała głowa państwa – cesarz. Wszystkie posiadłości były podporządkowane państwu, którego przedstawicielem był właśnie basileus, mogący swobodnie dysponować ziemią, tzn. konfiskować ją lub nadawać. On też wyznaczał i usuwał urzędników, ustanawiał prawa, dowodził wojskami, przyjmował posłów. Jedynym ograniczeniem władzy imperatora był brak dziedziczności tronu. Do IX wieku wyboru cesarza dokonywano na hipodromie w Konstantynopolu, gdzie lud mógł wyrazić swą wolę, okazując poparcie lub odrzucając kandydaturę. W późniejszym czasie sam basileus ogłaszał mieszkańcom Cesarstwa Wschodniego imię swego następcy. Hierarchiczną strukturę władzy w Bizancjum IX–X wieku oparto nie na feudalnej wasalno-lennej zależności, jak występowało to na Zachodzie, lecz na tytulaturze. Wszyscy dygnitarze i urzędnicy w strukturach administracyjnych państwa mieli obowiązek – z racji pełnionych funkcji – posiadać odpowiedni tytuł (jedną z osiemnastu rang), nadawany przez cesarza (w późniejszym czasie wzorował się na nich car Piotr I przy określaniu Tabeli rang składającej się z czternastu kategorii).